Ces étonnants dialogues bilingues turc-latin ont été rédigés par un Hongrois. Le texte turc est transcrit en caractères latins. Nous en reproduisons des extraits. Un exemple amusant : "Bütün giün oturdum" correspond au Turc moderne "Bütün gün oturdum" (j'ai été assis toute la journée).
Colloquia familiaria Turcico Latina seu Status turcicus loquens, in quo omnes fere Turcici Imperii, ministrorum cujuscunque conditionis, extra vel intra Aulam Regiam, inqueè Gubernaturis dignitas, qualitas, officia ; regime, gentis robur terrestre et maritimum ; item natura, mores ritus et consvetudines variae ; religio, sectae, et religiosi, etx etc per Colloquia, velut in Speculo qodam, ad vivum repraesentantur, ac notis necessariis illustrantur. Per Jacobum Nagy de Harsany Nob. Ung. serenissimi ac potentissimi elector Brandeburgici consiliarum subnexum est Testamentum seu Foedis Mahomedis cum Christianis initum.
Coloniae Brandeburgicae, Typis Georgii Schultzii, Elect. Typogr., Anno 1672.
12 pages (dédicace, préface), 510 pages, 25 pages d'index, 10 pages pour le Testament de Mahomet.
Jacob Nagy de Harsany (né en 1615), hongrois, fit ses études au lycée de Nagyvarad (Oradea en Roumanie) où il fut aussi professeur.
Il connaissait les langues orientales qu'il approfondit pendant un séjour de plusieurs années dans l'empire ottoman en tant qu'agent du prince de Transylvanie. Il fut par la suite au service de l'électeur de Brandenburg.
L'ouvrage contient une longue préface et des dialogues en Turc et en Latin sur différents sujets : salutations, la guerre, l'administration, le commerce, les moeurs... Nous avons transcrit le "ß" allemand sous la forme "ss".
Sommaire
Colloquiorum familiarium Turcico latinorum
Cap. I
De modis salutandi et respondendi congratulationibus, itinere, cum quibusdam ad varias res digressionibus. In quo Viator, Ignotus, Dux viae colloquuntur.
Cap. II
In quo de rebus itineri necessariis, aliisq. nonnullis viator, dux viae, et obvii colloquntur
Cap. III
De bello, ejus apparatu, modo convocandi, de duplici Turcarum militia et copiis auxiliaribus
Cap. IV
De diversorio, rebus ad hospitium pertinentibus, convivio, variis cibi et potus generibus, viator, dux viae et diversitor colloquuntur
Cap. V
De legationibus, requisitis legati, affectis, ministris praecipuis, secretario oeconomo : inspecie de legatione constantinopolitana, quomodo legatus in accessu, in aula vezirii, imperatoris, aut in discessu excipiatur. Interpres et legatus colloquuntur.
Cap. VI
De mercatura, numeratione simplici, variisque rebus, interpres, legatus, et institores seu mercatores colloquuntur.
Cap. VII
In quo de ministris regii extra, et intra aulam regiam ; in specie agsamoglanis cum digressione apposita, jenitseris, spahiis, veziriis, eorumque officiis, csausiis etc. Interpres et legatus colloquuntur.
Cap. VIII
De natura moribus turcarum diversis, de religione, ejusque antistibus supremis, muftio, Nakib, Sacerdotibus, episcopis etc Legatus et interpres colloquuntur
Index rerum memorabilium, secundum capitum ordinem digestus.
Testamentum et pactiones initae inter Mahomedem apostolum Dei, et Christianae fidei cultores.
===========
Le dialogue ci-dessous a été repris intégralement par Clodius dans son Compendiosum lexicon latino-turcico-germanicum... 1730
[1]
Colloquiorum familiarium
Turcico latinorum
Cap. I
De modis salutandi et respondendi congratulationibus, itinere, cum quibusdam ad varias res digressionibus. In quo Viator, Ignotus, Dux viae colloquntur.
Viator : Szabanuz hair olssun. Bonum (felix) mane.
Ignotus : Jassaba bair. Et tibi bonum mane.
Missil hair. Bonum diem.
Aksamünüz hair olsun. Beatam (felicem) vesperam
[2]
Getsenüz hair (mubãrek) olssun. Felicem, aut benedictam noctem precor.
V. Allah razi olssun Allah ssana ejlik virssen. Deus acceptet, aut tibi benedicat, aut te sospitet, vel : Ago tibi gratias.
Hos gieldün, ssefa gieldün. Bene vinisti, seu Gratus est tuus adventus.
Ej misin hos missin ? Num benè valeas ?
vel
Nedür halin ? Quomodo tecum agitur ? Seu ad verbum : Quis, vel qualis tuus est status ?
J. Sükur Tangrie, ehos, laus Deo, benè valeo.
Hazettüm ssag gieldügünüzden, Gratum mihi est quod incolumis ad veneris.
Dizari serisinüz makbul gecser Pulcherrimus vester conspectus, admodum mihi gratus est.
Otura, vel, Oturum, vel Oturunüz. Sede consideas, vel Sedete.
[3]
Jasstük düzetssinler, Pulvinar substernatur
V. Oturmam, Non sedebo
Oturamam, Non possum sedere.
oturmak bendenüze (bana) düsmez. Non convenit servo tuo (mihi) sedere.
Durmak, oturmaktan jegdür. Melius est stare quam sedere. Malo stare.
Bütün giün oturdum, Totum diem sedi, Seu : Totum diem sedendo transegi.
Ne acsarssen basin ? Cur aperis caput.
ürt basin, zira adet degildür. Tegas caput non enim est moris.
Padissash ianinda dahi, kimsse basini acsmaz. Etiam coram Imperatore nemo aperit caput.
V. Her vilajatun basska adeti (töessi) vardur. Omnes regiones suas habent consuetudines
I. Hos, emma Otmanlie aiptur. Verum quidem : Sed Moslemanno indecorum.
[4]
V. Ben Othmanli degilüm. Ego non sum Otthomanus seu Turca.
I. Giaurmissin, Infidelis ne es. Moderatiores tamen Turcae modo sequenti interrogant.
Nassranimissin seu Hristianmissin ? Nezarenus ne, seu Christianus ne es ?
Gergsek derssen, Verum dicis.
Nedür assli ? Csebrin bozuldi. Quid causae ? Vultus tuus mutatus est.
Mizagsim bir ez bezgundur. Male valeo. Minus commoda utor valetudine.
Bir kats giün ssitma tutti beni. Per aliquot dies febri detentus sum.
Her sej Allah elinden gielür, andan oturi kabulitmek gierek.
Omnia ex manu Dei veniunt, ideo boni consulenda.
Hazitmem hos olmadigünüzden. Displicer mihi adversa tua valetudo.
Emma, kim Tangrie karssi kor ? (gielür). At, Quis ausit Deo reluctari ?
Mukader olan zuhure gielür. Stat Fatum ratum inevitabile. Quod praestatutum est, siet.
[5]
Aliter sic : Jazilam gielür basine.
Quod capiti unius cujusque inscriptum est (quod Decretum est) illud futurum est.
V. Csok süsjestük aksam iakindur
Multum collocuti sumus, jam vesperascit.
I. Aksamadak, déba bajli (tjok zema, vár.
Multum temporis ad vesperam adhuc super est.
V. Angsak iki, ia ücs ssahat.
Suae, aut res ad minimum horae.
I. Jeter bize iki ssahat.
Sufficit nobis spatium duarum horarum.
Ol iki ssahat iabana gitmez.
Duas illas horas non perdemus.
Lazumolagsak sejlerden ssujlesmeliiz.
De rebus necessariis locuturi sumus.
Ben ssoalideim, ssen gsevab ver.
Ego inquiram, tu responde.
Nola. Hatetinüz itsün olssun.
Sit ita, quando placet.
Baka iolgsi : nereden gielürssen ?
Audi viator : Unde venis ?
[6]
Nassil millet ssinüiz ? Cujus nationis est ?
Nemtze Germanus, Magsar Ungarus, Leh, Polonus, Marchiali, Marchiacus
Flemengk Hollandus, Frantza Gallus, Ingliz Anglus, Svecs Svecus
Bana gsevab ver, hangi vilajetten gielürssen ? Dic mihi ex quanam regione venis ?
V. Frantza vilajetindan (diarindan) gielürüm.
Nemtze
Leh etc
Ex Gallia Germania Polonia, venio.
Vel sic Nemtzeden Ex Germania
Magsardan Ex Hungaria
Lehten Ex Polonia
Frantzadan Ex Gallia.
Subintelligitur gielurüm id est venio.
I. Ne var ? ne jok ol semtlerde ? Quid novi in istis partibus ? si ad verbum vis reddere, dicendum erit : Quid est ? quid non est, in istis partibus ? At usus talia ridet.
V. Hairlar, Omnia benè, bona.
[7]
I. Dogri süjlesssena, Loquere veritatem.
Zira isittümki, Nemtze de Flemengte Frantzada biuk ssefer tedariki vardur.
Audivi enim magnam in Germania, Hollandia Gallia belli apparatum esse.
V. Nenungibi tedarik kiassiderssen ?
Quen quaeso apparatum intelligis ?
Derlerki Türk üzerine azim ssefer mijeti vardur, ia hod Leh imdatine csalissiür.
Narrant cum contrà Turcas ingentes belli cogitationes fovere, aut Polonis succurrere velle.
V. Bujle olssa, kem degil, Si verum est non improbandum.
Nehajet ongfilai ssire mutallik sejler ben bilmen.
Ego tamen istiusmodi arcana ignoro.
Belki zemanum iktizassine gjöre Nemtze
Padissabi dachi hereket ideür.
Forte prout ratio status, temporisve poscit, etiam Germanorum Imperator sese parat.
Gjörmez missiz Tatar, ve Kazak nekadar
[8]
russfaitik ider Leh vilajesinde.
Nonne vides quomodo Tatari & Cosaci affligant & devastent Regnum Poloniae
Iazik ! Damnum ! Proh Dolor !
Enssora neje varur ortalik ? Quid tandem siet ?
Henül (ssene) nicse bin gsan telefolur, jahodiassirlika düser
Quotannis, quot millia animarum ense pereunt, aut in duram incidunt captivitatem ?
I. Giendiler ssebeb olun, Ipsimet sunt fabri fortunae suae.
Zira birlik olmazlar. Quia discordes sunt.
Nekadar bas, solkadar boj csekilür
Quot capita tot sensus.
V. Ali Ossmam Padissah, olkadar assker ile Edrinede Sophiada, Tuna belgradta isler ?
Celsissimus Turcarum Imperator, cum tanto exercitu, Hadrianopoli, Sophiae, Albae Graecae quid meditatur, facit ?
[9]
Csoktan ol jerlerde egleniür. Diu in istis locis moratur.
Nigse esskiler demisler, Arahaile tansan avlar.
Prout antiqui dixere : Curru lepores venatur. Id est pedetentium, tardè rem aggreditur occasioni commodae invigilans.
Bazi kimsseler rivaiet iderler ki Hunkiarum Valide ile gaugassi vardur.
Nonnulli referunt, inter matrem et Regem magnam esse contentionem.
Ol ssebehden Stambola varmaz.
Eam ob causam Constantinopolim non redit.
Symdiki Sultan Mehemetün Anassi Sulieman Dedikleri ogluni, taktaie otur magna isster.
Moderni Imperatoris Sultani Mehmetis mater, alterum filium nomine Soleimanum, ad majestatem evehere conatur.
Hem isittüm Istanbolda iken binkademlerden, ki, ol Sülieman pek akillidur, kuldahi ssever
[10]
A magnis viris, dum Constantinopoli commorarer, audivi, illum Suliemanum magni ingenii esse, ac à militibus magnoperè amari.
Kul bir olursse, buni dachi babassi gibi kaldirirlar,
Si miles consenserit, instar Patris, hunc quoque removebunt.
V. Buna bir csare bulunmaszi ?
Nonne huic malo scilicet, aliquod remedium possit inveniri ?
I. Stambola varmamak ej ilacstur.
Constantinopolim non ingredi optimum remedium est.
Alelbussuss ümrini uzadiür, eger Christian üzerine dajma ssefer kilarsse
Praecipue vitam prolongabit, si semper contra Christianos bellum gerat.
Hem dachi, eger kule, tereke verirsse,
Porrò si militi congiarium promittat, solvat.
Gair juzden sseferde dahi hianet ola biller, kardasi péskes ve biuk tereke ikrar ettiktenssonra.
Alioqui etiam in bello potest oriri bellio (seditio) postquam frater ejus dona , vel majus congiarrium promiserit.
[11]
V. Imdi korku ve zevaldan beri (munezze) degildür ol Saltanet ?
Itaque metu et periculo, non caret illud Imperium.
I. Hasa, Non sanè minime.
V. Lutfieyle bilmedigüm ehvaldan süjlesmejelum.
(Fac gratiam) ad verbum obsecro de rebus ignotis ne loquamur.
I. Csunki ssen ssefer kiszszessinden haberdar degilssen, gairi sejler ssoalideim ssenden.
Cum tu de bellicis negotiis nihil audiveris, alias res ex te interrogabo.
Nezeman csiktum sen Nemtzeden ?
Magsardan ?
Lehten ?
Quando egressus es ex Germania ?
Hungaria ?
Polonia ?
V. Birkats giün. Aliquot dies, bir aj mensis,
[12]
bir jil vardur csikali, annus unus ex quo sum egressus.
Taun iokmi ol ssemtlerde ?
Nonne pestis grassatur in istis partibus ?
V. El bemdu lillah jokdur, Laus Deo non scilicet grassatur.
I. Ugsuz luk varmi ? iokmi ?
Ubertas annonae qualis ? Seu est ne ? vel non est ?
V. Sukur Tangrie, ziadessile ganimet (ugsuzluk) vardur. Deo gratias, magna valdè est abundantia.
Ne giüzel. Optimè (quam pulchrum).
Kande (handa) giderssen ? Quo vadis ? tendis ?
Stambola, Nemntseje, Lehe, Becse, Budime, Berline, Edrineje, Stetine, Szathmara, giderüm Sultanum.
Constantinopolim, in Germaniam, in Poloniam, Viennam, Budam, Berolinum, Hadrianopolim, Stetinum, Szathmarinum, tendo Domine.
I. Hani joldaslarün ? Ubi socii, comites itineris ?
[13]
Handadur atlarün ? Ubi sunt equi ?
V. Jaliniz im. Solus sum. Atlarum jokdur, Equos non habeo.
I. Joli billermissin ? Viam nostine ?
V. Bilmem. Nescio. Billerüm Scio.
I. Ne sekilgide (vara) billerssen, csunki ioli bilmezszen.
Quomodo prosicisci poteris (scies) cum viam ignores ?
V. Allah kerimdür. Deus providebit.
Adverbum : Deus misericors est. Quasi diceret, Deus miserebitur mei, viamque docebit.
I. Hos bijledur. Verum est (ita est) fateor.
Emma. Külli sejün ssebebi (assli) var.
Attamen rerum omnium (scilicet creatarum) sunt et causae secundae Q. d. Providentia Dei non excludit media.
Ol egsilden, eger benüm nassibetüm tutarssen, bir kalauz (delil, rebnumaj, iol gösstörigsi) ssana lazum olur.
Itaque si meum consilium sequeris, aliquo viae Duce tibi, seu monstratore itineris opus erit.
[14]
NOTA. Turcae Arabica, Persica, ut merè Turcica saepe usurpant, ut in exemplo praecedenti.
Delil. Rab. Rehnumaj. Persicè, Kalauz jol gezeterigsi Turcicè. Sunt synonima, et significant Ducem seu monstratorem viae.
Zira jalinizssen jodlasün dahi joktur.
Quia solus es nec comitem itineris habes.
Bir deha jolda lazum olagsak sei vardur.
Est praeterea aliquid, in itinere valdè necessarium.
V. Nedur ol ? QUid istuc rei est ?
I. Dildur ol, jani dili bilmek. Lingua est. Linguam nosse.
Dilssiz bits bir iere, ia hod gücsile varilur.
Sine lingua, nuspiam, aut certè difficultèr admodum proficiscitur.
V. Hangi dili anglarssen ? Quam linguam intelligis ? seu quaeris ?
Nemtze, Frantza, Magsar, Leh, Flemeng, Svecs, Ingliss Musskov, dilimi ssorassen ?
Num Germanicam, Gallicam, Hungaricam,
[15]
Polonicam, Hollandicam, Suecam, Anglicanam Moschoviticam Linguam interrogas ?
I. Jolda, ve ol varagsagünüz ssemte kulanmis, hem lazumolagsak dili ssoal iderüm.
Invia, et partibus illis ad quas tendis, usualem, ac neccesariam linguam interrogo.
Anam, babam, vatam (ssilam) dilinden) lissaninden) gairi bilmem.
Praeter maternam, paternam, et patriam linguam nullam alliam novi.
Symdi giörüirüm ki, ssen kardas (karindas) gibi ej ögüt (nassihet) verürssen.
Ninc video, experior, te instar fratris benè consulere.
I. Zabir, hem bujle gyerek Verum est, et ita oportet.
Biz dahi giaur (kiafir) degiliz Nequenos sumus infideles.
V. Benüm kassimde ssiz Ot manlia benzerssiniz.
Quantum mihi conjectari licet Turca esse videris, videmini : Seu Turcae similes estis.
[16]
Nota. Turcica nation, singularem et unicam personam superiorem comprimis, semper in plurali honoris ergo compellat, ut ex hoc, et infinitis aliis exemplis liquet.
I. Hos, Otmanli vilajetinde dogmis im, lakin anam, ve babam nassrani (Hristian) imis.
Verum quidem in Turcia natus sum, matrem tamen et patrem Christianos habui.
V. Szen bujle derssen, Tu ita quidem dicis.
Nebaiet juregunüzde, ne vaeisse, angsak bir Allaha (kbudaia) malum dur.
Interim quid in corde occultihabeas, unice Deo notum, cognitum est.
I. Allah bakki itsün olssun ki sseni aldatmam.
Per veritatem Dei loquor, (sit) te non decipiam.
V. Szaghol kardas (brazer, brader) daima
Vale semper mi frater.
Symdiden ssonra, inamürüm ssana.
Deinceps credam tibi.
Imdi bul bana bir kalauz.
Procures (invenias) itaque mihi aliquem viae ducem.
[17]